برگزاری جلسه اول کارگاه روش تحقیق کیفی

استاد رضائیان در مقدمه مباحث خود گفت: روش سنتی علم و علمی اثبات گرایی و بر آمار و اعداد، تجربه و واقعیت های عینی تکیه می کند. دارد و عقیده دارد به حقیقت رسیدن فقط از طریق حواس قابل پیگیری است. از سال 1970 روش دیگری در علم جامعه شناسی شروع شد و کم کم به علوم دیگر سرایت کرد.

وی گفت: در روش تحقیق کمی فقط رویکرد آماری داریم. اما آمار واقعی نیست، بلکه فقط شبیه سازی واقعیت می‌کند و از دقت بالا برخوردار نمی باشد. تحقیق کیفی یک رویکرد پدیدارشناسی، کاملاً عمیق است تا تصور یک فرد را شناسایی کند. در تحقیق کمی ممکن است ما به یک آمار در دین شناسی افراد برسیم اما تصور آن فرد را از خدا چگونه می‌توانیم بفهمیم؟ تعریف اولیه روش تحقیق کیفی به این صورت است: نوعی آزمایش غیر عددی، توصیفی و همراه کلمات است، در این تحقیق از اصطلاحات استفاده می‌کنیم و واژه ها به جای عدد می آیند.

در این نوع تحقیق مشارکت کننده، خلق می‌کند، می‌سازد، واقعیت در بیرون نیست و این ذهن، واقعیت را می‌سازد وگرنه این واقعیت در خارج وجود ندارد.

حجۀ اسلام رضائیان در ادامه به بیان تفاوت و ویژگی های روش تحقیق کیفی و روش تحیق کمی پرداخت و گفت:

 در تحقیقات به روش کیفی:

• عدد وجود ندارد بلکه با کلام و توصیف، واقعیت بیرونی را بیان می‌کنیم. نیاز به استنباط و تعمیم دهی نیست.
• روش کیفی رد اثبات گرایی است.
• در این نوع روش دیدگاه افراد را ثبت می‌کند. به صورت توصیفی کاملاً دقیق و عمیق به آن نگاه می‌کند. دنبال داده‌های عمیق و با کیفیت است، هرچه داده غنی‌تر و با کیفیت‌تر باشد بهتر است.
• نقش پژوهشگر پررنگ است، خالق برداشت‌ها و اکتشاف است.
• در این نوع روش؛ گام‌ها انعطاف دارند و چیزی در آن مشخص نیست و جای رفت و برگشت وجود.
• این نوع روش فرد نگر است دقیقاً هر فردی باید کاملاً بررسی شود و عمق تصورش ادراک شود، دنبال کم کم شکل‌گیری تئوری و فرضیه هستیم و از قبل چیزی مشخص نیست.
• در این نوع روش پاسخ کلامی و تعداد سوال‌ها وسیع است. سوال‌ها در دل کار تولید می‌شود از دیدگاه پاسخ دهنده مسئله حل می‌شود.
• در این نوع روش ممکن است از ۱۵نفر در تحقیق استفاده شود، دنبال نمونه تصادفی نیست بلکه مشارکت کننده که به کار شما مربوط است، انتخاب می شود.

اما در تحقیق کمی:

• در روش تحقیق کمی رابطه بین پدیده‌ها علی و معلولی است، داده‌های عددی استفاده می‌کند برای واقعیت بیرونی و یک نوع تعمیم آماری داریم.
• یک فرضیه داریم که با آزمون تایید و یا رد می شود.
• سوال تحقیق در این نوع روش با کلماتی مانند چه مقدار چقدر است. دنبال میانگین، مقدار و اندازه است و یک پاسخ عددی به سوالات داده می‌شود و
• اندازه نمونه بزرگ است و معرف جامعه آماری است.
• در این تحقیق هرچه تعداد افراد شرکت کننده بالاتر رود، دقت و اعتبار مقاله بیشتر می‌شود.

وی بعد از بیان مقدمات، چالشی را در بحث مربوطه مطرح کرد و گفت: چالشی که در اینجا مطرح است این است که رابطه پژوهش کیفی و علوم اسلامی چیست؟ ما در علوم اسلامی واقعیتی در خارج داریم یک رابطه علی و معلولی، اما در روش تحقیق کیفی واقعیتی در خارج وجود ندارد. حال آیا می‌توان به این معنا تحقیق کیفی در علوم اسلامی انجام داد؟ و در پاسخ گفت: در پژوهش کیفی در علوم اسلامی باید سراغ رویکرد اجتهادی استنباطی رفت. این روش رویکرد خاص خودش را دارد و چند دیدگاه وجود دارد. از نظر واقعیت با روش کمی هم‌نظر هستیم و می‌گوییم واقعیتی در خارج وجود دارد. متون دینی که ناظر به حقیقت هستند جزء پیش فرض‌های ما است اما برخلاف تحقیق کمی دید مکانیکی نسبت به انسان نداریم و عوامل معنوی متافیزیکی و انگیزشی مانند اختیار و اراده را داریم.

تحقیقات کیفی بر اساس اینکه برای پژوهشگر چقدر نقش قائل هستند، متفاوت هستند. برخی می‌گویند: نقش پژوهشگر این است که خالق است، او استنباط می‌کند و اصل اوست. اما برخی می‌گویند: پژوهشگر فقط شاهد است، دنبال استخراج و اکتشاف است. این روش بیشتر با پارادایم اسلامی سازگار است. مکاتب شکل گرفته در تحقیق کیفی عبارتند از: 1. واقع گرا 2. پدیدارشناسی 3. بر ساختگرای اجتماعی و روش جمع آوری داده‌ها در هر یک از روش ها فرق می‌کند.

استاد روش تحقیق کیفی در ادامه گفت:

روشهای جمع آوری داده در تحقیقات کیفی عبارتند از:

مشاهده:سیره، اعمال و رفتار مسلمانان خالص مشاهده می‌شود.

مصاحبه:با کارشناسان مجتهد و اندیشمندان مصاحبه می‌گردد، سوال و جواب می شود و از مصاحبه‌ها علم دینی استخراج می‌شود.

بحث گروهی:می‌توان مصاحبه‌ها را تک تک گرفت و یا گروهی را جمع کرد و موضوع را به بحث بگذارد اما مدیر باید به بحث‌ها جهت دهد

تجزیه و تحلیل مدارک و اسنادمانند: متن عکس، ویدیو و غیره روش تحقیق کیفی اسلامی بیشتر به این مورد شبیه است.

دکتر رضائیان در ادامه مباحث خود چالش دیگری در بحث وارد کرد و گفت: فرق بین پدیدارشناسی با تجربه زیستی چیست؟ و در پاسخ گفت: در پدیدارشناسی، دیدگاه یک چیز است، مثلا شخصی یا صاحب نظری در رابطه با راه‌های معتاد شدن صحبت می‌کند. فقط دیدگاه‌ و تصور است و نیاز به تجربه ندارد. اما در تجربه زیستی این گونه نیست بلکه شخص معتادی که از چگونگی معتاد شدن خودش می گوید و این فرد کاملاً با اعتیاد درگیر شده و آن را لمس کرده است. ما اگر بخواهیم علوم اسلامی را عملیاتی و اثربخش کنیم باید سراغ تجربه‌های زیستی و پدیدارشناسی برویم. شما تا نفهمید مخاطب شما دنبال چه چیزی هست، نمی‌توانید معارف را عملیاتی کنید و به او بدهید، باید کف میدان جامعه را به دست آوریم. باید از کارهای کمی کتابخانه‌ای بیرون بیاییم زیرا که نتوانسته‌ایم در سبک زندگی مردم اثر بگذاریم. امروزه ما به مردم فقط اطلاعات و داده، می‌دهیم. اطلاعات ولی دیگر می‌دانیم چه اثری بر زندگیش می‌گذارد.

انواع هدف در تحقیق کیفی

1. دنبال ماهیت و چیستی مفهوم هستیم. مانند: تعهد زناشویی بر اساس منابع اسلامی چیست؟

2. دنبال پیوند و رابطه (رابطه دو پدیده) هستیم، مانند: از لحاظ مفهومی رابطه خیل باوری و شادکامی بر اساس منابع اسلامی چیست؟ دنبال تعریف این دو نیستیم بلکه می‌خواهیم رابطه بین این دو را به دست بیاوریم.

3. نقش یک عامل بر چیز دیگر، این مورد برای پیش‌بینی استفاده می‌شود و از کلمات به عنوان راهبرد استفاده می‌شود، مانند: نقش غیرت زناشویی در تعهد زناشویی هم در منابع اسلامی و هم مصاحبه با کارشناسان.

4. سوال از فرایند شکل‌گیری و الگو، وقتی شکل‌گیری گفته می‌شود ما یک ورودی داریم و یک خروجی و یک سری زمینه‌ها و عوامل هستند که موجب پیامد و یا نتایجی می‌شوند.

انواع تحقیق کیفی: پدیدارشناسی، تحلیل تماتیک، تحلیل محتوا، گرندد تئوری، فراترکیب.

تحقیق فراترکیب: یک نوع فقط کار کیفی است. انجام تحلیل ثانوی برروی پژوهش‌های کیفی انجام شده. برای مثال ما ۱۵تا پژوهش در خصوص خیانت از دیدگاه‌های مختلف داریم. حال این روش آنها را تحلیل می کند.

ایشان در پایان انواع کارهای کیفی در منابع اسلامی را بیان کرد:

• مدل اسلامی روانشناختی آقای پسندیده
• مدل مفهوم روش نظریه استنتاق مبتنی بر نظریه شهید صدر
• روش میدان معنایی: بر روی کلید واژه‌ها مفهوم شناسی زبانی و ...
• روش دینی روانشناختی
• تحلیل کیفی محتوای متون دینی محمد صادق شجاعی

که این موارد هر کدام راه حل، گام‌ها و اصول و قواعد کاملا مجزا دارند که در جلسه بعدی یک مدل بررسی خواهد شد.