برگزاری کرسی آزاد اندیشی

دبیر جلسه سرکار خانم حاتمی در ابتدا جلسه گفت: از آنجا كه زير بناي عمل به دستورات و قوانين قرآني جهت سعادت و هدايت بشر است، سوره مباركه ابراهيم مملو از آموزه هاي اعتقادي و اخلاقي است كه فهم و تبيين آنها حلاّل بسياري از مسائل و آسيب هاي اعتقادي و اخلاقي جامعه خواهد بود. در اين ميان بررسي تطبيقي ديدگاه هاي علامه طباطبايي و ابن عاشور در تفسير اين سوره كه هر دو مفسر عصري نگرند و از ميان انواع روشهاي تفسير عصري، با شيوه ادبي اجتماعي مي تواند در تبيين آموزه هاي اعتقادي و اخلاقي آيات اين سوره به طور عميق و متفاوت بسيار راهگشا باشد. لذا در اين جلسه ديدگاه اين دو مفسر در مورد آموزه هاي اعتقادي و اخلاقي سوره مباركه ابراهيم برگزيده شد. چرا كه مي توان اين آموزه ها را اساس عمل در زندگي قرار داد تا خلاءهاي اخلاقي- اعتقادي را كه گريبانگير جامعه اسلامي است، جبران نموده و هويت انساني خود را به آنچه كه بايد باشد، نزديك تر كرد.

خانم ابراهیمی استاد ارائه دهنده بحث بیان کرد: المیزان فی تفسیر القرآن که بیشتر به تفسیر المیزان شهرت دارد، از جامع‌ترین و مفصل‌ترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم قمری به قلم سید محمد حسین طباطبایی (درگذشته: ۱۳۶۰ش) نگاشته شده است. المیزان از تفسیرهای ترتیبی است و روش تفسیری آن، تفسیر قرآن به قرآن، یعنی تفسیر آیات به کمک دیگر آیات است. در واقع شیوه این تفسیر چنین است که در آغاز، چند آیه از یک سوره را که در یک سیاق قرار دارند می‌آورد، پس از آن تحت عنوان «بیان» به شرح و تفسیر آیات می‌پردازد و در پاره‌ای از موارد پس از شرح و تبیین آیات یک سیاق به مناسبت یک یا چند موضوع مطرح در آیات مورد بحث را عنوان مستقلی قرار می‌دهد و ابعاد آن را تشریح می‌نماید.  تفسیر التحریر و التنویر نوشته شیخ محمدطاهر معروف به ابن عاشور (متوفای ۱۳۹۳) از فقهای بزرگ معاصر که منصب فتوای مالکیان را در تونس برعهده داشت. وی از داعیان اصلاح اجتماعی - دینی در آن دیار به‌ شمار می‌رود. این تفسیر از بهترین تفاسیر عصری و روزآمد به‌شمار می‌رود که بیشتر به مسائل اجتماعی و سیاسی پرداخته و با توجه به نیاز روز و مسائل مطرح شده در میان نسل جدید، به تبیین و تفسیر آیات و ارائه راه حل مشکلات حاضر در سایه رهنمودهای قرآن پرداخته و از ذکر نکات بلاغی و ادبی و بیان تناسب آیات و اهداف مترتب بر هر یک از سوره‌ها غفلت نورزیده و از مباحث بی‌فایده و روایات اسرائیلی و جز آن نیز دوری جسته است. از این‌رو این تفسیر به عقل (بیش از نقل) نظر دارد و شدیداً به منقولات واهی به ‌ویژه منقولات کعب الاحبار تاخته است. با اینکه او اشعری مسلک است، گرایش عقلی متناسب با نهضت علمی عصر را برگزیده و از هر گونه سطحی نگری اجتناب کرده است.

ابن عاشور ضمن رعایت اصول کلی حاکم بر تفاسیر مغرب اسلامی در تمام تفسیرش، در هر سوره‌ای ابتدا به تبیین نام سوره می‌پردازد، به دنبال آن ترتیب سوره را از جهت نزول مطرح می‌کند، سپس عدد آیات و آرای اختلافی را بر می‌رسد، بعد از این به اهداف و مقاصد سوره می‌پردازد. در واقع تفسیر ابن عاشور، تفسیری تحلیلی است که مؤلف در تفسیر هر سوره بعد از تبیین اسم سوره به علت نام‌گذاری و دلایل آن در کتب روایی، تفسیری، شهرت بین قراء و مصاحف مختلف می‌پردازد.

در ادامه ایشان تاکید کرد: تحلیل تطبیقی آموزه های اعتقادی و اخلاقی سوره مبارکه ابراهیم با توجه به تقسیر علامه طباطبایی در المیزان و ابن عاشور در التحرير و التنویر به عنوان دو مفسر و دو تفسیر برجسته در دو مکتب متفاوت که با مقایسه تطبیقی آن ها می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1: علامه و ابن عاشور در بیان آموزه های اعتقادی و اخلاقی سوره مبارکه ابراهیم از روش تفسیری جامع استفاده کرده اند.

2: کیفیت و کمیت روش تفسیر نقلی قرآن به قرآن و عقلی در المیزان و التحرير والتنوير در بیان آموزه های اعتقادی و اخلاقی سوره مبارکه ابراهیم متفاوت است.

3: با وجود استفاده هر دو مفسر از تمام گرایشهای تفسیری، تفاوتهای بارزی نیز در رویکرد آنها در تفسیر با توجه به گرایشهای متعدد در بیان آموزه های اعتقادی و اخلاقی سوره مبارکه ابراهیم به چشم می خورد.

4- در هر دو تفسیر در بیان آموزه های اعتقادی و اخلاقی سوره مبارکه ابراهیم از روایات نبوی استفاده شده است با این تفاوت که حجم روایات در المیزان بیش از التحریر والتنویر می باشد.

5- در بیان آموزه های اعتقادی و اخلاقی سوره مبارکه ابراهیم میزان دسترسی علامه به روایات تفسیری بیشتر از ابن عاشور بوده است زیرا روایات امامان در قالب مجموعه های قابل اعتمادی برای علامه به عنوان یک مفسر شیعی مذهب به شمار می آمد در حالی که ابن عاشور از چنین منابعی استفاده نکرده است.

در ادامه استاد منتقد خانم مدرسی راد در ابتدا گفت: نقد و اشکال هیچ گاه از ارزش یک کار علمی کم نخواهد کرد، پژوهشگر گاهی از بحث های جانبی غفلت می کند و یک شخص ثالث دیگری بدون هیچ پیشینه ای آن را بررسی می کند. در بحث پژوهش بسیار مهم است که زیر مجموعه های عنوان با هم ربط منطقی داشته باشند. در یک بحث علمی استفاده از منابع متعدد و مرتبط کار را بسیار متقن خواهد کرد ولی گاهی اوقات استفاده از منابع بسیار باعث می گردد مفسر مربوطه کمرنگ شود و در دید نویسنده تاثیر بگذارد. تطبیق دو تفسیر المیزان و ابن عاشور در این است که هر دو از لحاظ مبنا با یکدیگر تفاوت دارند ابن عاشور در تفسیرش خبر واحد را قبول ندارد در حالی که علامه طباطبایی آن را قبول دارد.

در ادامه ایشان اذعان کردند: در بحث امامت آیات ۲۴-۲۶ ربطی به امامت ندارد. علامه روایتی ذیل آیه آورده و ضمن نقد روایت از امامت سخن گفته است. دربحث امامت علامه به کمك آیات به تفسیر آیه می پردازد. در قسمت تفسیر آیات 24-26 سوره ابراهیم علیه السلام، سخنی از امامت بیان نکرده است اما در بحث روایی علامه دو روایت از تفسیر الدر المنثور نقل می کند که درخت طیب، درخت خرما است و در نقد آن می نویسد درخت خرما یكى از انواع شجره طیبه است، و دو روایت بعدی را رد می کند. همچنین در بحث عدل آیه ۱۴و 27 سوره ابراهیم به مبحث عدل ارتباطی ندارد. ذیل آیه 14 ابن عاشور در رابطه با بحث عدل صحبتی نکرده است و تفسیر ایشان، تفسیر تربیتی نیست پس انتظار نداریم به مباحث اخلاقی توجه داشته باشد در حالی كه تفسیر المیزان به مباحث تربیتی عنایت دارد.

در خاتمه دبیر جلسه به جمع بندی مطالب پرداخت و بیان کرد: علامه طباطبایی و ابن عاشور در تفسیر آیاتی که در بردارنده آموزه های اعتقادی بودند به طور کلی همسو و هم نظر بودند و به طرح موضوع در حد نیاز خواننده پرداخته و  به دور از اطناب تلاش نموده اند، نظر خود را مشخص و تبیین نمایند. اما علامه در تعدادی از آیات با بهره گیری از روایات معصومین علیهم السلام به بررسی و تبیین مبحث امامت که یکی از آموزه های اعتقادی شیعیان است، پرداخته و تفاوت موجود در این موضوع با ابن عاشور، مربوط به تفاوت مذهب آنهاست؛ زیرا منابع روایی آنها در این موارد با هم متفاوت می باشد، از این جهت در اکثر آیاتی که دارای روایاتی در این زمینه هستند، علامه به تبیین دیدگاه خود پرداخته است اما ابن عاشور در این زمینه سخنی به میان نیاورده است.  هر دو مفسر ارجمند نسبت به بیان آموزه های اخلاقی سوره ابراهیم توجه داشته و رهنمودهایی را در این خصوص تبیین نموده اند و از جامعه مسلمانان انتظار دارند که بر اساس این رهنمودهای الهی مسیر تکامل و سعادت خود را بپیمایند.