برگزاری صدو دومین پیش نشست علمی با عنوان « تبیین مراتب قرآنی شعور کائنات در هستی از دیدگاه علامه طباطبایی (ره)»

خانم نجم الدینی ارائه دهنده اول  در ابتدای بحث گفت : جهان هستی مجموعه­ای ازموجودات و مخلوقاتی است که از آن­ها تعبیر به کائنات می­شود. شعور معنای عامی دارد که شامل اموری مثل ادراک، علم، معرفت، احساس، فهم و امثال آن می­گردد که مراتب آن در مخلوقات با یکدیگر متفاوت است. درک این مطلب علاوه بر تغییر نگرش انسان­ها نسبت به هستی، او را به تدبر و تفکر در قرآن کریم هدایت می­کند؛ زیرا در آیات قرآنی به خوبی می­توان دریافت که علاوه بر انسان­ها، حیوانات، زمین، آسمان و نیز سایر پدیده­های جمادی در هستی نیز دارای مرتبه­ای از شعور و ادراک هستند. انسان ها موجوداتی هستند که مراتب بالایی از شعور و فهم  را دارند . آیات متعددی در قران هست که شعور حیوانات و کائنات اشاره دراد در واقع همه موجودات هستی به اندازه درک وجودی خودشان مرحله ای از شعور و فهم را دارا می باشند . درادامه به تعریف شعور پرداخت و گفت : از لحاظ لغوی واژۀ «شعور» از ماده «شعر» به معنای مو است که دو اصل برای آن وجود دارد؛ یکی دلالت بر چیزی می­کند که ثابت و پابرجا است و دیگری بر علم، دانش، نشانه و علامت دلالت دارد. و از لحاظ اصطلاحی علامه طباطبایی بیان می کند: شعور را ابتدای علم به چیزی می داند ، ابتدای اداراک دقیق معنا می کند . شعور در محسوسات شعور علمی است که بواسطه ان به زاویای دقیق هر چیزی پی می بریم. «کائن» یا «کائنات» در اصطلاح موجوداتی هستند که با سلسله ای از فعل و انفعلات مادی در جهان حادث میگردند. از منظر ابن سینا کائنات از آغاز تا فرجام از «احد» صادر میشود و محال است که هیچ تغییری بی آنکه به دگرگون ناپذیری و کمال «احد» لطمه بزند، بر آنها عارض شود.. از این رو کائنات یعنی حصول صورت در ماده و به معنی شیء موجود است .

استاد حوزه در ادامه  به اقسام کائنات پرداخت و گفت : موجودات در جهان هستی دو گونه هستند . دسته اول موجودی است که به خاطر کمال ذاتی اش، بر همه ی موجودات فائق و جامع  کلیه ی خیرات و برکات است و آن وجود واجب الوجود همان ذات مقدس خداوند می¬باشد  که منشأ تمام هستی و خالق تمام کائنات است که شعور هر جسم و هر موجودی از وجود اوست .دسته دوم  مخلوقات  هستند که نیاز کمال خود را از واجب الوجود و شعور مندی خودشان را نیز از واجب الوجود دریافت میکند با توجه به ظرفیت وجودی خودشان مراتب کمال را دریافت می کند. مراتب کمال در موجودات متفاوت است حتی در بین انسان ها مثلا پیامبران و معصومان که مراتب بالاتری از کمال را دارا می باشد نسبت به عموم مردم نیز تفاوت دارند. در مرتبه بعدی از موجودات هستی حیوانات قرار دارند که در بین آن­ها نیز مراتب شعورمندی آن­ها از جهت درک، واکنش­های طبیعی و محیطی با یکدیگر متفاوت است.

وی تاکید کرد: هر موجودی از موجودات، به اندازه خود دارای حیات، علم و قدرت است و دلایل  عقلی و نقلی برای اثبات شعورمندی کائنات در هستی وجود دارد. از جمله دلایل نقلی این است که  آیات و روایاتی وجود دارد که بر شعورمندی کائنات دلالت دارند. لازم به ذکر است که زبان عالم هستی با زبان قرآن و روایات یکی است و با این زبان است که می­توان ذی­شعور بودن موجودات هستی را توجیه و اثبات نمود؛ زیرا همه عالم در مقام عبادت، تسبیح خداوند را به جا می­آورند. خداوند در سوره طه می فرماید : . «قالَ رَبُّنَا الَّذي أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى؛[1] پروردگار ما کسی است که به هر موجودی، آفرینش ویژه او را عطا کرده، سپس هدایت نموده» واز سویی در آیه­ای دیگر در اثبات شعورمندی همه کائنات به ناطق بودن همه موجودات اشاره می­نماید. «الَّذي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ‏ء؛[2] خدایی که هر موجودی را به سخن آورد». جستجو در منابع روایی بیانگر شعورمندی کائنات و اثبات آن­ها از منظر اهل بیت (علیه­السلام) می­باشد .امام صادق علیه السلام می فرماید :«جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص عَنْ أَنْ تُوسَمَ‏ الْبَهَائِمُ‏ فِي وَجْهِهَا وَ أَنْ يُضْرَبَ وُجُوهُهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا؛[3] امام صادق (علیه­السلام) از پدرش امام باقر (علیه­السلام) روایت کرده است که پیامبر (صلی­الله­علیه­وآله) از علامت­گذاری در صورت حیوانات و زدن به صورت آنان نهی فرموده است؛ زیرا آنان حمد و تسبیح پروردگارشان را می­گویند». روایت فوق علاوه بر اثبات شعورمندی حیوانات به واسطه حمد و تسبیح خداوند، به حفظ ارزشمندی و تکریم آن­ها توسط انسان­ها نیز می­پردازد. دلیل دیگر بر اثبات شعورمندی کائنات دلیل تجربی است  یعنی علاوه بر تصریح قرآن و روایات معصومین (علیه­السلام)، گسترش دانش بشری در عصر حاضر و تلاش پژوهشگران، وجود علم، ادراک و شعور را در کائنات به ویژه نباتات را اثبات نموده است، تا آنجا که دانشمندان روسی طی تحقیقاتی که انجام داده­اند به این نتیجه دست یافته­اند که گیاهان نیز دارای دستگاهی شبیه اعصاب حیوانات هستند.

استاد دانشگاه اذعان کرد: انچه که برای انسان می توان بیان کرد این است که شعور و ادراک انسان فطری است که در میان همه انسان ها وجود دارد و علامه طباطبایی منبع ان را همان ادراکات فطری مداند که اگرچه یک امر غیر مادی است ولی چون با موجدی مادی همراه شده است دچار شدت و ضعف می باشد. شعور از ان جهت که شعور است قابل شدت و ضعف نیست بلکه زمانی که با ماده همراه شود شدت و ضعف می گیرد. شعور باطنی هم در واقع شعوری است که در وحی می باشد و برای انسان ها نیرویی است که خداوند متعال در ارتباط با او قرار می گیرد.و شعور باطنی در انسان های خاص قرار داده شده است و هیچ انحرافی در ان وجود ندارد . در واقع شعور باطنی از هر خطا و غفلتی مصون است ولی شعور فطری انسان دارای شدت و ضعف می باشد.

در خاتمه خانم نجم الدینی گفت : مراتب شعور حیوانات را چگونه در یابیم ؟ 1- مراتب تسبیح حیوانات نشان دهنده شعور آن هاست 2 مرتبه تسیلم برای امر خداوند 3 مرتبه تکلم و نطق ان ها . سخن گفتن ، حروفی است که دارای معنا است در باب صدای حیوانات می توان گفت چون حضرت سلیمان می فهمید پس نطق به حساب می آید. انسان ها با توجه به آیات قران می تواند بفهمد که حیوانات دارای شعور و اداراک هستند. یکی از معیارهای حشر موجودات در قیامت، داشتن تکلیف، عقل، شعور و مسئولیت است. این ملاک و شعوری که بیان شد در حیوانات نیز وجود دارد؛ زیرا با نگاهی عمیق در زندگی حیوانات در می­یابیم که حیوانات نیز مانند انسان­ها دارای آراء و عقاید فردی و اجتماعی هستند و حرکات و سکناتی که در راه بقاء و جلوگیری از نابود شدن از خود نشان می­دهند، همه بر مبنای آن عقایدشان است.در اثبات شعورمندی نباتات نیز می­توان به آیاتی از قرآن کریم که به سجده گیاهان و درختان و حشر همه آن­ها اشاره می­نماید، استناد نمود. علامه طباطبایی (ره)  معتقد است هر یک از موجودات اعم از حیوانات و نباتات به مقدار وسعت وجودی خود بهره­ای از شعور و آگاهی دارند و به میزان آن خداوند را تسبیح و سجده می­کنند و در نهایت در روز قیامت در پیشگاه الهی محشور می­شوند.

در ادامه ارائه دهنده دوم خانم نهایت بین گفت : جمادات یکی دیگر از مخلوقات خداوند هستند که زیر نظر و احاطه علمی او بوده و هر گونه حرکات و تحولاتی که در آن­ها پیدا می­شود، به اذن و موافقت خداوند صورت می­گیرد، این مطلب نشان می­دهد که جمادات روی صفای طبیعی و طهارت باطنی در مرتبه­ی خود با خداوند متعال رابطه ذاتی دارند و هرگز کوچکترین تخلف و عصیانی در مقابل او ندارنددر قرآن کریم آیات متعددی وجود دارد که بر تسبیح جمادات اشاره می­نماید که تبیین آن­ها علاوه بر اثبات شعورمندی موجودات بی­جان، مراتب وجودی آن­ها در هستی را نیز نمایان می­کند. خداوند در سوره الرحمان می فرماید: و النجم و الشجر یسجدان » یعنی همه گیاهان و درختان برای خداوند سجده می کنند. منظور از سجده کردن خضوع است  و این سجده بصورت تکوینی است نه تشریعی . علامه طباطبایی در تحلیل اینگونه آیات می گوید : تسبیح و سجده برای خداوند امری همگانی و فطری است و نشان دهنده این است که همه مجودات دارای مرتبه ای از درک و شعور هستند.

در ادامه به مراتب شعور مندی جمادات در هستی از دیدگاه علامه طباطبایی پرداخت و گفت : جمادات از جمله آسمان ها و زمین و کوه ها و حتی رعد همه تسیبح خداوند را می گویند . دومین مرتبه شعورمندی جمادات مرتبه اطاعت پذیری و تسلیم ان هاست مانند اطاعت پذیری آتش که خاصیت آتش سوزاندگی است و این نشان از این است که آتش دارای آگاهی است  و اطاعت پذیری آسمان و زمین و خورشید و ماه  می باشد که برای دوستی و عشق به خداوند می باشد.

در آخر به جمع بندی مطالب پرداخت و اذعان کرد :  در میان مخلوقات الهی انسان به واسطه حقیقت باطنی­اش که در مرتبه تکوین تکامل یافته و نعمت عقل، اراده و اختیاری که در مرحله تشریع به او اعطا شده، دارای مراتب بالایی از شعورمندی در بین کائنات است که او را شایسته مقام خلیفه الهی، عرضه امانت و هدایت الهی می­گرداند. در مرتبه بعدی حیوانات قرار دارند که از منظر علامه (ره) تسبیح پرندگان، نطق حیواناتی مانند هدهد و مورچه و حشر حیوانات وحشی مؤیدی از قرآن کریم بر شعورمندی آن­ها در مرتبه پایین­تر از انسان­هاست و در اثبات شعورمندی نباتات که در مرتبه پایین­تری از حیوانات قرار دارند، علامه (ره) به آیاتی از قرآن کریم که به سجده گیاهان و درختان و حشر همه آن­ها اشاره می­نماید، استناد می­نمایند و بر این نظر می­باشند که جمادات نیز اگر چه مخلوقاتی بی­جان تلقی می­شوند اما به لحاظ درک و شعورمندی در مراتب پایین­تری از نباتات قرار دارند که با استناد به آیاتی که به تسبیح، اطاعت­پذیری و نطق آن­ها دلالت دارند، اثبات می­شود.

 حاصل آنکه از دیدگاه علامه (ره) تسبیح­گویی حیوانات و جماداتی مانند آسمان، زمین، رعد و کوه­ها علاوه بر اثبات شعورمندی آن­ها در هستی به معرفت و اطاعت­پذیری محض آن­ها از خالق نیز دلالت می­نماید و همین اطاعت­پذیری سبب می­گردد که در قیامت زمین، آسمان، اعضای بدن، کتاب و جهنم ناطق شوند و با اذن خداوند به اعمالی که انسان­ها انجام داده، شهادت دهند.