برگزاری صد و دومین پیش نشست علمی در راستای کنگره بین المللی علامه طاطبایی

دبیر علمی سرکار خانم حاتمی در ابتدای نشست علمی گفت: سید محمدحسین طباطبایی مشهور به علامه طباطبایی مفسر، فیلسوف، اصولی، فقیه و عارف است. وی از عالمان تأثیرگذار شیعه در فضای فکری و مذهبی ایران در قرن ۱۴ش بود. در آثاری که در زمان حیات وی و بعدها پس از ارتحال او، در داخل و خارج، منتشر شده و می‌شود، همگی بر اهمیت و جایگاه اندیشه و شخصیت وی در ایران معاصر اتفاق نظر دارند. و شاگردان بسیاری هم تربیت نموده است .به همین دلیل 24 آبان ماه به نام ایشان نامگذاری شده است و مدرسه علمیه تخصصی زینبیه  با همکاری کنگره بین المللی علامه طباطبایی (ره)  اقدام به برگزاری صدو دومین نشست علمی   کرده است.

خانم رفسنجانی  در ابتدای بحث گفت : درجهت تبیین مفاد کلام الهی در امر تفسیر،استناد به قرائن کلام برای فهم مقصود خداوند،یکی از مبانی مهم تفسیر قرآن محسوب می شود.در نظر گرفتن شواهد و قرائن کلام در راستای رسیدن به مقصود سخن گوینده و فهم صحیح از کلام  او یکی ازروش ها واصولی است که هر شنونده و مخاطبی از آن بهره می جوید. از آن جا که آیات قرآن کریم نیز کلام و سخن خداوند است از این روش و اصل مستننی نیست ، ،بر هر مفسری واجب است در راستای رسیدن به مفاد آیات و مدلول کلام  الهی و تفسیری معتبر و بی نقص از این قرائن غافل نبوده و نسبت به آن ها اهتمام جدی داشته باشد.سیاق سخن به عنوان یک قرینه لفظی متصل در کشف معنای صحیح آیات ونقد دیدگاه های مفسران کاربرد وسیعی دارد.البته وجود مفسرانی که نسبت به این مهم ، غافل بوده و تفسیر خود را ملجأ نظرات و ادعاهای نادرست داشته اندغیر قابل انکار است.تفاسیر این چنین، مرجعی برای نقد نادرست و ایراد اشکال به ساحت قرآن کریم نیز هستند.تعیین نسخ در آیات از منظر هر مفسر، در اغلب موارد برخاسته از روایات وحاصل عدم توجه به قرائن کلام علی الخصوص قرینه ی سیاق است .علامه طباطبایی در لسان تفسیری خود با تکیه بر قرینه ی سیاق در کنار ارائه ی تفسیر صحیح، در صدد نقد و پاسخ به دیدگاهای نادرست  هستند و همچنین  به تعیین نسخ در آیات پرداخته اند.

پژوهشگر سطح سه مدرسه علمیه تخصصی زینبیه در ادامه به تعریف نسخ و سیاق پرداخت و گفت :
واژه نسخ در کتب لغت به معنای زایل کردن چیزی به وسیله ی چیزدیگر است مانند اینکه وقتی پیری به سراغآدمی می آید جوانی را زایل می کند ، در مورد نسخ کتاب نیز معنای زایل کردن حکمی به وسیله ی حکم دیگر که بعد از آن می آید، آمده است. ومنظور از نسخ آیات،یعنی آیه ای نازل شود و به آن عمل شود  سپس آیه ای دیگر بیاید و به آن دومی عمل شود و عمل به اولی ترک شود.در معنای اصطلاحی نسخ تفاوت هایی در کلام مفسران دیده می شود برخی آن رابه معنای رفع قانون سابق که باتوجه به ظاهر، اقتضای دوام دارد،به وسیله ی قانون لاحق بگونه ای که اجتماع هر دو با همدیگر ممکن نباشد. امانسخ در آیات قرآن از منظر علامه  طباطبایی به معنی این است که اثر یک آیه کهمیتواند تکلیف شرعی باشد یا هرچیزدیگر ، از بین برود. یعنی یک آیه در عین اینکه اصلش حفظ می شود علامت  بودن و آیت بودنش بواسطه ی آیه ای دیگر از بین می رود ودر واقع عمر حکم در آیه اول کوتاه است .در اصطلاح قدما ، نسخ، به معنای امروز آن که برداشته شدن حکم آیه است، نبوده بلکه به معنای تخصیص یا تقیید امروزی بوده است و به همین علت مفسرین قدیم بسیاری از آیات رامنسوخ میشمردند.واژه سیاق از ریشه سوق است که در لغت معنای متعددی برایش ذکر شده است. از جمله کشاندن ، اسلوب و روش و طریقه معنا شده است . علامه  طباطبایی از سیاق در تفسیر خود بسیار استفاده کرده است تا جایی که در صورت مخالفت ظاهر روایتی با سیاق آیه در ظاهر روایت تصرف کرده و سیاق را مقدم دانسته اند.ولی در کتب خود تعریف مشخصی از آن نیاورده اند. پس مفهوم سیاق عبارت است از ارتباط و رسیدن به آیه با آیات قبل و بعد خود در جهت رفع ابهام و رسیدن به مقصود کلام الهی از یک یا چند آیه و یا چند جمله .

وی در ادامه اذعان کرد: در ادامه پرداختن به مفهوم سیاق ، لازم است دانسته شودکه معیار قرینه بودن سیاق و تحقق آن در آیه برای فهم مقصود کلام الهی ، وابسته به دو شرط است که درتفسیر المیزان نیز علامه طباطبایی با تکیه بر این دو شرط وجود یا عدم سیاق را در آیات ثابت کرده اند و بعد از اثبات تحقق سیاق بر آن تکیه کرده و بسیاری از ادعاهای مفسران را در هر زمینه ای از جمله نسخ را رد کرده اند، آن دو شرط ارتباط صدوری و ارتباط موضوعی آیات مورد نظر است . یعنی اینکه مفسر ابتدا اقتران و تتابع جملات را در هنگام صدورشان اثبات کرده و بعد به دنبال این  می باشد که این آیات در کنار هم، در راستای تفهیم یک موضوع واحد هستند تا بتوان با توجه به این مطالب تحقق سیاق را ثابت کند؟  ما چنین ستدلال را به سیاق در تفسیر علامه طباطبایی(ره) در ذیل آیات شاهد هستیم .

خانم رفسنجانی تاکید کرد: سوالی در باب موضوع نسخ ،   بین مفسران و فقها  وجود دارد که آیا با سنت و یا آیه ی دیگر می توان آیه ای از قرآن رانسخ کرد ؟ نظرات فقها و مفسرین در این زمینه متفاوت است . علامه طباطبایی معتقد است که سنت نمی تواند ناسخ حکم در آیه باشد و ناسخ حکم در آیه فقط از جانب آیه ی دیگری از قرآن است . سنت در واقع تابع و مفسر مجملات آیات قرآن است. دلیل ایشان آن اخبار متواتری است که مفاد آن عرضه و رجوع اخبار به قرآن است و طرح آن اخباری که مخالف با قرآن است.  در مقابل نظر علامه، برخی دیگر معتقد هستند که سنت نیز می تواند ناسخ آیات قرآن قرار بگیرد و با توجه به این ادعا، بسیاری از آیات قرآن را ناسخ و منسوخ در نظر گرفته اند.

در خاتمه مباحث خود به چند نکته در باب نسخ آیات از منظر علامه طباطبایی اشاره کرد و گفت:

*نسخ فقط درموضوعات احکام شرعی محدود نمی شود و شامل امور تکوینی نیز است.

* اثبات تحقق نسخ وابسته به دو طرف آن یعنی ناسخ و منسوخ است و با وجود یک طرف آن نسخ محقق نمی شود.

* هرآنچه که از جهت مصلحت و کمال است و درمنسوخ وجود دارد ، ناسخ نیز دارا است .

*ناسخ از نظر صورت با منسوخ تنافی و تعارض دارد ولی ناسخ نیز همانند منسوخ دارای مصلحتی است که جایگزین مصلح منسوخ میشود.

* نسبت میان ناسخ و منسوخ غیر از نسبت میان خاص و عام و مطلق و تقیید است با این توضیح که تنافی بین ناسخ و منسوخ بعد از انعقاد ظهور آن ها است و برطرف کننده آن تنافی آن مصلحتی آست که در ناسخ است وجایگزین مصلحت منسوخ می شود ولی در عام و مطلق قبل از فحص از خاص و مقید ظهوری منعقد نمی شود.

به طور نمونه یک آیه 115  سوره بقره که احطه همه جانبه خداوند بر عالم هست را توضیح دادند و بیان کردند روایات مختلفی وجود دارد در موردعدم تشخیص قبله مسلمین   که با آیه 150 سوره بقره این حکم نسخ شد.

در خاتمه دبیر علمی به جمع بندی مباحث خانم رفسنجانی پرداخت و گفت :از مطالعه کلام علامه طباطبایی در ذیل آیات سوره بقره در جهت تعیین نسخ با تکیه بر سیاق ،  اغلب ادعا های نسخ که متوجه آیات است ، به علت بی توجهی مفسر از قرائن کلام علی الخصوص سیاق است .برای پاسخ به این ادعاهای نادرست نسخ که در آیات مطرح شده است ، میتوان از مفهوم نسخ از منظر مفسران و همچنین قرائن دیگر از قبیل ویژگی های گوینده سخن یا مقام ولحن سخن و .... استفاده کرد.علامه طباطبایی با استفاده از قرینه سیاق دراکثر موارد ادعای نسخ متوجه به آیه را رد کرده و آن را با توجیهاتی از قبیل اینکه ، موضوع و مفاد دوطرف ادعا شده واحد نیستند و یا اینکه یکی از آن ها درمقام تشریح و تفسیر آیه مقابل است و یا اینکه ادعای نسخ با توجه به مفهوم آن از منظر علامه محل اجرایی در آیه مورد نظر نداشته و آیه از مصدایق تخصیص و تقیید است ، پاسخ داده اند. البته علامه طباطبایی در این سوره با تکیه بر سیاق در یک مورد وجود نسخ را ثابت کرده و با استفاده از همان سیاق پاسخ منکرین نسخ در آن آیه را نیز داده است.