برگزاری نشست علمی پژوهشی با عنوان: «بررسی تطبیقی اخلاق قرآنی و اخلاق یونانی با تاکید بر مؤلفه نیت»

حجۀ الاسلام و المسلمین در ابتدای این بحث بیان کرد: در اخلاق یونانی نیت وجود ندارد و این طبیعی است. هر بستری که خدا محور نباشد مفهوم و نیت تقرب به خدا هم در آن وجود ندارد. در اخلاق یونانی فضایل انسانی که مطرح می گردد بدین گونه است که: همه‌ی انسان ها جدای اینکه خدا باور باشند یا نباشند می توانند نیت را قبول داشته باشند اما در اسلام نیت جایگاه والایی دارد و اساس عمل می باشد و اگر نیت درست نباشد هر چند عمل زیبا باشد صحیح نیست.

 در ادامه استاد دانشگاه تهران اذعان کرد: در اخلاق یونانی که مبنای  انسانی دارد، اصولا این نکته قابل مناقشه هست افعالی مانند: شجاعت، عدالت  عفت و ... خوب است و فلان کار مانند ترس ، بخل و ..  بد است. که بر چه مبنایی گفته شود. امروزه مبنای عمومِ بحث های اخلاقی دو چیز است یکی منفعت و دیگری لذت، افراد باید به لذات و منافع مورد نظر خود برسند ولی با حفظ خط قرمز که به دیگری ضرری نرساند. و این خط قرمز را قانون مشخص می کند. آسیب این قاعده و این مبنا، این است که تابع شرایط و فرهنگ ها، قابل تغییر است؛ در مکان و زمانی ممکن است اخلاق خوب و پسندیده باشد ولی همان عمل در مکان و زمان دیگری ناپسند باشد.

ایشان در ادامه سه نکته در باب نیت بیان کردند؛ نکته اول: نیت نشان دهنده حسن فاعلی است و درونی می‌باشد و حسن فعلی در واقع، همان کار نیکی است که انجام می­گیرد. مانند کمک به فقیر. علامه طباطبایی در این خصوص می فرماید: «حسن فاعلی از حسن فعلی بالاتر است، نیت جایگاه اساسی و اصیل دارد». در فقه در بحث ابواب عبادات مانند نماز و روزه نیت شرح داده می شود و شرط قبولی اعمال است اما در باقی ابواب، نیت شرط نیست اما در بحث اخلاق در همه اعمال (عبادی و غیر عبادی) اصالت با نیت است. اگر در عملی، انسان جلب رضایت خداوند متعال را مد نظر قرار ندهد، هر چند برای دیگران خیر داشته باشد اما از جانب خداوند خیری برای او وجود ندارد.

نکته دوم: لازمه اخلاقی بودن هر فعلی، اختیاری بودن آن فعل است. امور واجب، فی نفسه نمی توانند اخلاقی باشند. آیا عبادات واجب می تواند اخلاقی باشد؟ می توان پاسخ داد: در جایی که نیت در انجام تکلیف، بهشت و جهنم نباشند بلکه هدف رضایت خدا باشد، آن عمل اخلاقی می باشد. اگر در تکالیف الهی هدف جلب توجه الهی باشد نه بهشت یا جهنم یعنی به این صورت باشد که حتی اگر خدا هم نماز را واجب نکرده بود آن را می خواندیم این فعل می شود اخلاقی. امام علی (علیه السلام) می فرماید: «تو را نه از ترس دوزخ و نه بخاطر بهشت عبادت می کنم، بلکه تو را شایسته عبادت یافتم بندگی کردم.»  بنابراین تکالیف را هم می شود با توسعه نیت، فعل عبادی کرد. در قرآن مفاهیمی هستند که هیچ کدام تکلیفی نیستند، بلکه جزء ویژگی های اولیاء هستند و دارای ارزش. مانند: صبر، شکر، رضا، تسلیم و ... این موارد نیاز به انگیزه درونی دارند تا بخاطر خدا صبر کند، تسلیم باشد و این انگیزه باید خدایی باشد.

نکته سوم: اصولاً واژه نیت در قرآن بکار نرفته است، نه خودش و نه واژه های مشتق از آن. علامه مصباح می‌فرمایند: «انگیزه­ای که انسان را وادار به انجام کاری می کند و می توان گفت این از ویژگی های اخلاق اسلامی است که انگیزه و نیت را اساس اعمال خوب معرفی می کند. اسلام برای اینکه کاری ارزش اخلاقی،  پیدا کند، حسن فعلی را کافی نمی داند بلکه حسن فاعلی نیاز است.» در قرآن کریم عبارت های: «فی سبیل الله»، «ابتغاء مرضات الله» و «ابتغاء وجه الله» را می توان به معنای جلب رضایت خدا دانست. در اسلام عمل با نیت، الهی می شود و در توصیف اهل ایمان بسیار تاکید شده  است همانند: «الذین امنو و هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله»، «ومن الناس من یشتری نفسه ابتغاء مرضات الله». طبق این آیات، اعمال باید با نیت الهی صورت گیرد تا مورد قبول خدای متعال قرار بگیرد.

 دکتر متوسل گفت: روایات نیز در خصوص نیت بسیار گسترده است. علامه مجلسی در جلد 67 کتاب بحار‌الانوار صفحه65 فقط به موضوع نیت اختصاص داده است و حدود 70 حدیث را بیان کرده است. این روایات را می توان به چهار دسته تقسیم کرد.

دسته اول:روایاتی که عمل و نیت را مقایسه می کند و بیان می کند که نیت اصل است مانند: «لا عمل لمن لا نیت له»، «الاعمال بالنیات»

دسته دومروایاتی هستند که نیت را برتر از عمل می دانند و بیان می کنند که نیت با ارزش تر از عمل است. «نیت مؤمن بهتر از عمل مؤمن و نیت کافر بدتر از عمل اوست و هر کس بر اساس نیتش عمل می­کند.» زیرا در عمل امکان ریا وجود دارد ولی نیت امر قلبی است و ریا در آن راهی ندارد در نتیجه: نیت با ارزش تر از عمل می شود.

دسته سوم:روایاتی هستند که نیت بدون عمل را برایش پاداش می دهند، مثل فقیری که می گوید: «اگر من فلان مقدار پول داشتم، فلان کار نیک را انجام می دادم»، که این شخص با اینکه عملی را انجام نداده ولی پاداش آن را گرفته است. در جنگ نهروان شخصی به امام علی (علیه السلام) گفت: «خوشا به حال ما که در رکاب شما با دشمنان می جنگیم؛ حضرت فرمودند: «چه بسا کسانی که در آینده خواهند آمد و می گویند: ای کاش ما هم در جنگ بودیم، آنها هم در این  عمل شریک هستند.»

دسته چهارم: روایاتی هستند که بیان می کنند مبنای محاسبه اعمال و خلود در بهشت یا جهنم نیت است.  خداوند متعال به نیت نگاه می کند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «خداوند در قیامت مردم را بر اساس نیت محشور می کند». اهل آتش در جهنم مخلد هستند زیرا اگر در دنیا هم جاویدان بودند تا ابد در مقام عصیان خدا بودند.

استاد متوسل در پایان بحث اذعان کرد: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به اباذر فرمودند: «ای اباذر! هر کاری می خواهی انجام دهی نیتت خیر باشد حتی در خوابیدن و خوردن» اگر این کار را کردی در دنیا برنده­ای. در فقه، فعل نیک محدود به اعمال عبادی است ولی در اخلاق، فعل نیک همه‌ی افعال را در بر‌می‌گیرد. انبیاء (علیهم السلام) در تمام عمرشان، همه افعالشان با نیت و توجه به قصد خدا بوده است. اخلاق بشری مبنای بشری دارد و تابع زمان و مکان و ... است اما اخلاق الهی متصل به امر الهی و تغییر ناپذیر است.